تدبیر منزل (اخلاق)

---

تدبیر در اصل به معنای چیزی را دنبال چیزی آوردن است و تدبیر امر یعنی اشیای متعدد و مختلف را طوری تنظیم کنی و ترتیب‏دهی که هر کدام در جای خاص خود قرار بگیرد؛ به طوری که به محض تنظیم، آن غرضی که از هر کدام آنها داری و فایده‏ای که هر کدام دارد حاصل گردد. بر این پایه، تدبیر منزل یعنی منظم کردن امور خانه و تصرفاتی که به آن مربوط است؛ به طوری که وضع آن رو به صلاح گذارد و اهل منزل از فواید مطلوب آن برخوردار شوند.

۱ - معنای تدبیر در لسان اهل لغت

---

با توجه به اینکه اندیشیدن و چاره‏اندیشی کردن، لازمه تدبیر است، اهل لغت، چاره‌اندیشی و اندیشیدن برای انجام درستِ کارها یا پیدا کردن راه حل مشکل یا مسئله‏ای را تدبیر نامیده‏اند.
بر این اساس، می‏توان گفت تدبیر منزل که شاخه‏ای از فلسفه و حکمت عملی است، چاره‌اندیشی، برنامه‌ریزی و مدیریت کردن در تنظیم امور خانه و زندگی خانوادگی است.

۲ - ضرورت و اهمیت تدبیر

---

ضرورت و اهمیت تدبیر در امور زندگی، سبب شده است که معصومان(علیهم السلام) با سخن و سیره خود، بر آن تأکید ورزند. امام علی(علیه السلام) تدبیر و برنامه‏ریزی کردن را صلاح زندگی دانسته: صَلاحُ الْعَیْشِ التَّدْبیرُ.
و دنیای بدون تدبیر را بی‏خیر معرفی کرده است: لا خَیْرَ فی دُنْیا لا تَدْبیرَ فیها.
مردی به امام صادق(علیه السلام) عرض کرد به ما گفته‏اند اقتصاد و تدبیر در معیشت، نیمی از کسب است.
آن حضرت فرمود: لا، بَلْ هُوَ الْکَسْبُ کُلُّهُ، وَ مِنَ الدّینِ التَّدْبیرُ فِی الْمَعیشَةِ؛ نه، بلکه این کار، همه کسب است و تدبیر در معیشت، جزئی از دین (و دینداری) است.

۳ - نقش زن در تدبیر منزل‏

---

اسلام، سرپرستی خانواده را بر عهده مرد گذاشته و او را به تأمین هزینه زندگی همسر و فرزندان و حمایت از آنان موظف ساخته است؛ اما نقش زن در مدیریت کانون خانواده و تدبیر امور داخلی آن را نادیده نگرفته است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می‏فرماید:
الرَّجُلُ فِی اهْلِهِ راعٍ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ وَ الْمَرْأَةُ فی بَیْتِ زَوْجِها راعِیَةٌ وَ هِیَ مَسْئُولَةٌ عَنْ رَعِیَّتِها.
مرد سرپرست و نگهبان خانواده و در برابر آنان مسئول است و زن نیز، در خانه شوهرش نگهبان است و از رعیّت (خانه، اموال و داراییهای شوهر و فرزندان‏)او مورد بازخواست قرار می‏گیرد.
در بعضى روایات چنين آمده است: الْمَرْأَةُ راعِيَةٌ عَلى مالِ زَوْجِها وَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُ.
و یا این روایت: وَ الْمَرْأَةُ راعِيَةٌ عَلى اهْلِ بَيْتِ بَعْلِها وَ وُلْدِهِ وِ هِىَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُمْ.
درایت و زیرکی زن، دقت و ظرافت او در برنامه‌ریزی و مدیریت درست او، اعتدال مطلوب اسلامی را در خانه و زندگی حاکم می‏سازد، اقتصاد خانواده را سامان می‏دهد و خانواده را به صلاح و سعادت رهنمون می‏سازد.

۴ - نقش زن در تقدیر معیشت

---

‏
زن شایسته، همواره دخل و خرج زندگی مشترک را مورد ارزیابی و اندازه‏گیری قرار می‏دهد و چگونگی تأمین نیازهای خود و اعضای خانواده را با آن میزان می‏سنجد و بر همان پایه خرج می‏کند. امام علی (علیه السلام) می‏فرماید: التَّقْدیرُ نِصْفُ الْعَیْشِ.
اندازه‏گیری، نیمی از زندگی است.
منظور از «تقدیر» در این گفتار، حسابگری، سنجیدن میزان دخل و خرج و به اندازه خرج کردن است.
امام علی (علیه السلام)، افسار گسیختگی و عدم حسابگری در هزینه‏های زندگی را موجب تنگدستی می‏داند: «تَرْکُ التَّقْدیرِ فِی الْمَعیشَةِ یُورِثُ الْفَقْرَ.»
امام صادق (علیه السلام) می‏فرماید:
اذا ارادَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِاهْلِ بَیْتٍ خَیْراً رَزَقَهُمُ الرِّفْقَ فِی الْمَعیشَةِ.»هرگاه خداوند بزرگ برای خانواده‏ای خیر بخواهد، رفق در زندگی را به آنان روزی می‏کند.
رفق در معیشت، آن است که انسان برای گذران زندگی تدبیر کند و به آنچه خدایش روزی کرده، بسازد و پا از گلیم خود درازتر نکند.

۵ - زن و میانه‏روی در مصرف‏

---

تدبیر زنِ شایسته را می‏توان در شیوه زندگی‏اش شناخت؛ چنین زنی، اعتدال و میانه‌روی را الگوی عملی خود قرار می‏دهد و از آن تجاوز نمی‏کند؛ ساده‌زیست و کم‌خرج است؛ از حدّ متعارف و معمول خارج نمی‏شود؛ از امکاناتی که خدایش داده، درست استفاده می‏کند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) درباره ویژگیهای چنین زنی می‏فرماید:
خَیْرُ نِسائِکُمُ الطَّیِّبَةُ الطَّعامُ، الطَّیِّبَةُ الرّیحُ الَّتی انْ انْفَقَتْ انْفَقَتْ بِمَعْرُوفٍ وَ انْ امْسَکَتْ امْسَکَتْ بِمَعْرُوفٍ فَتِلْکَ عامِلٌ مِنْ عُمَّالِ اللَّهِ وَ عامِلُ اللَّهِ لایَخیبُ.بهترین زنان شما، زنی است که غذای پاکیزه بپزد، خوشبو و پاکیزه باشد، خرج کردن و خرج نکردنش بر اساس معروف (و متعارف) باشد. چنین بانویی از کارگزاران خدا ست و کارگزار خدا زیان نمی‏بیند.
نیز می‏فرماید:
اعْظَمُ النِّساءِ بَرَکَةً ایْسَرُهُنَّ مَئُونَةً.
زنی که مخارج او آسان‏تر و سبک‏تر باشد برکتش بیشتر (از دیگر زنان‏) است.

۶ - پرهیز از اسراف و تبذیر

---

اسراف، به معنای تجاوز کردن از حدّ اعتدال و از گناهان کبیره است.

۷ - شاخص اسراف بر اساس روایات

---

الف. مصرف به گونه‏ای باشد که به تلف کردن و ضایع ساختن آن بیانجامد، مانند اینکه آب و غذا را دور بریزد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می‏فرماید:
همانا میانه روی کاری است که خدای بزرگ دوستش می‏دارد، ولی اسراف را دشمن می‏دارد تا آنجا که حتی دور ریختن باقی مانده آب و دور انداختن هسته خرما را ناپسند می‏دارد؛ چون ممکن است مورد استفاده قرار گیرد.
مقام معظم رهبری فرمود:
حد و اندازه نگه دارید؛ زیاده‌روی و اسراف نکنید؛ نعمتهای الهی را ضایع ننمایید؛ که متأسفانه بسیاری می‏کنند. در جمهوری اسلامی، کسانی هستند که دستشان به نعمتهای الهی نمی‏رسد، نه به خاطر اینکه کم داریم؛ به خاطر اینکه بسیاری به خودشان حق می‏دهند که نعمتهای الهی را بی‏حساب و کتاب مصرف کنند؛ بی‏اندازه مصرف کنند؛ هیچ ملاحظه‏ای نکنند، هیچ حدی نگه ندارند و حتی نعمتهای الهی را ضایع کنند. چقدر نان ضایع می‏شود و از خانه‏ها بیرون ریخته می‏شود! چقدر لباس زیادتر از اندازه لازم، چند برابر اندازه لازم خریداری می‏شود و در خانه‏ها و صندوقها می‏ماند، برای اینکه یک بار در مراسمی پوشیده شود! اینها اسراف است.
ب. مصرف کردن مال بیش از حد نیاز باشد. برای مثال، کسی که یک خانه یا یک طبقه از منزل نیاز او را برمی‏آورد، پولش را در بیشتر از آن مصرف کند.
ج. مصرف، در شأن او نباشد. برای مثال، کسی که درآمدش، تنها به مقدار قوت خود و خانواده‏اش است، پا از گلیم خود درازتر کرده، خودش را به زحمت اندازد و چیزی را به بیش از آن مقداری که شایسته‏اش است بخرد. امام علی (علیه السلام) می‏فرماید برای اسراف کننده، سه نشانه است: چیزی می‏خورد که برای او (و در شأن او) نیست، چیزی خریداری می‏کند که برای او نیست و لباسی می‏پوشد که شایسته او نیست.
با این توضیح، علاوه بر مفهوم اسراف، روشن شد که میانه‏روی در مصرف، عبارت است از بهره‏گیری از امکانات زندگی به گونه‏ای که به تلف کردن و هدر دادن مال نینجامد و زاید بر نیاز و شأن نباشد.

۷.۱ - سخن امام خمینی در اسراف

امام خمینی (ره) در پاسخ این پرسش که زیاده‌روی در مصرف آب و برق در صورتی که موجب کمبودهایی در سطح عمومی شود چه حکمی دارد؟ فرمود:
زیاده‏روی به نحو غیرمتعارف، حرام است و چنانچه موجب اتلاف و ضرر باشد موجب ضمان است.

۷.۲ - سخن مقام معظم رهبری در اسراف

مقام معظم رهبری در پاسخ این پرسش که آیا این سخن صحیح است که گفته می‏شود استفاده از نیروی برق برای روشنایی بیشتر از مقدار نیاز، اسراف محسوب نمی‏شود؟ فرمود:
شکی نیست که استفاده و مصرف هر چیز، حتی نیروی برق و نور چراغ، بیشتر از مقدار نیاز، اسراف محسوب می‏شود. آنچه صحیح است سخن منقول از رسول اللّه(صلی الله علیه و آله) است که می‏فرماید: «لا سَرَفَ فی خَیْرٍ»؛ در کار خیر، اسراف وجود ندارد.

۸ - نقش زن در قناعت و صرفه جویی‏

---

زنِ نمونه به آنچه دارد خشنود است؛ برای رسیدن به آنچه ندارد، حرص و طمع نمی‏ورزد؛ به زندگی دیگران چشم نمی‏دوزد و گرفتار چشم و هم‏چشمی نمی‏شود؛ در مخارج زندگی حد و اندازه و حساب و کتاب دارد؛ دوراندیش و آینده نگر و اهل پس انداز است.
امام علی(علیه السلام) می‏فرماید:
گواراترین زندگی، متعلق به کسی است که به آنچه خدایش داده، راضی باشد.
آن حضرت، قناعت را همان «حیات طیّبه» ای دانسته که قرآن کریم به مؤمنان صالح وعده داده است.

۸.۱ - سخن مقام معظم رهبری در قناعت

مقام معظم رهبری فرمود:
موضوع قناعت را جدی بگیرید. منظورم از قناعت، این نیست که دست به نعمتهای الهی نزنید و از آنها بهره‏مند نشوید؛ بلکه مقصود این است که حدّ و اندازه نگه دارید و نعمتهای الهی را ضایع ننمایید.

۹ - زن و کوشش در حفظ اموال شوهر

---

زن، امین ِ اموال و داراییهای شوهر است، لازمه این امانتداری، آن است که در حفظ اموال وی بکوشد و از اتلاف و ضایع شدن آن جلوگیری کند. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می‏فرماید:
وَ الْمَرْأَةُ راعِیَةٌ عَلی مالِ زَوْجِها وَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُ.
زن، نگهبان مال شوهر و در برابر آن مسئول است.
آن حضرت در معرفی بهترین زنان می‏فرماید:
بهترین زنان شما، زنی است که دیدنش شوهر را مسرور می‏سازد، هرگاه به او فرمان دهد اطاعتش می‏کند و هنگامی که شوهر در کنارش نیست از مال و ناموس او محافظت می‏کند.

۱۰ - اجازه گرفتن زن از شوهر در باب اموال

---

زن، حق ندارد بدون اجازه شوهر در اموال او تصرف کند و از آن مال به کسی- اگر چه به خویشان و نزدیکان خود یا شوهر- ببخشد، یا صدقه دهد یا نذر کند. اجازه گرفتن زن از شوهر در این گونه موارد، از حقوق شوهر شمرده شده است. امام صادق(علیه السلام) می‏فرماید: زنی نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و درباره حق شوهر بر زن سؤال کرد، آن حضرت فرمود:
وَ لاتُعْطی شَیْئاً الّا بِاذْنِهِ فَانْ فَعَلَتْ فَعَلَیْهَا الْوِزْرُ وَ لَهُ الْاجْرُ.
بدون اجازه شوهر چیزی (از اموالش‏) را نبخشد. اگر بخشید گناهش برای زن و پاداشش برای شوهر است.

۱۱ - پانویس

---